Położenie
Raba Wyżna to wieś położona nad górnym brzegiem rzeki Raby, w dolinie górskiej rozszerzonej dolinami potoków, z których największy to Zaklęty Potok (Kosiczne). Dolinę tę otaczają lesiste grzbiety Beskidu sięgające do 826 m., od południa Rabska Góra na wysokości 783 m.n.p.m., od wschodu Piątkowa Góra 684 m.n.p.m., od północy otaczają miejscowość mniejsze wzgórza sięgające do 535 m.n.p.m. Tak opisuje położenie geograficzne naszej miejscowości " Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego 1888 roku".
Pierwsi osadnicy
Pierwsza wzmianka o wsi Raba Wyżna została zamieszczona w rejestrach poborowych Królestwa Polskiego z 1581 roku. Czytamy tam, że miejscowość należy do dóbr kasztelana krakowskiego Spytka Jordana. Wioskę określano nazwą " Novae Radieis" (na surowym korzeniu). Miała 23 półłanków (po około 24 morgi), 8 zagród z rolą po parę morgów, 2 zagrodników bez roli (obejście z ogrodem), 2 komorników z bydłem, 1 komornika bez bydła, 3 rzemieślników, łan sołtysi, 2 zarębników (role z karczunku), 1 folusz. Łącznie we wsi istniały 43 gospodarstwa. Zagrody lokowane były przy drodze wijącej się w dolinie jak łańcuch, stąd nazwa łańcuchówka. Każdy osadnik miał własną drogę dojazdową do swojego pola. Nazwiska pierwszych osadników gospodarujących na danej roli były przyjmowane na określenie jej nazwy i tak np. Ziębówka wywodzi swą nazwę od nazwiska pierwszego jej właściciela - Zięby.
Parafia w Rabie Wyżnej
W 1580 roku mieszkańcy Raby Wyżnej zbudowali drewniany kościółek. Pełne prawa parafialne świątynia otrzymała w 1616 roku i została objęta patronatem szlacheckim. Należała kolejno do diecezji: krakowskiej, tarnowskiej, krakowskiej, tynieckiej, krakowskiej. W 1596 roku istniała we wsi szkoła parafialna dla której budynek zbudowano w 1616 roku. W 1665 roku Skrzetuski wybudował kościół murowany, który w dniu 14 X 1668 roku konsekrował biskup sufragan krakowski Mikołaj Oborski. W tym też roku parafia otrzymała pełne uposażenie od Kacpra Sierakowskiego.
Warto wspomnieć, że w 1727 roku w Rabie Wyżnej istniał przytułek, który otaczał opieką ubogich. W 1841 roku rozpoczęto budowę obecnego kościoła, który został konsekrowany 8 XI 1843 roku przez dziekana makowskiego ks. Marcina Leśniaka.
W 1874 roku z powodu klęski głodu zmarła 1/3 ludności Raby Wyżnej. Brakowało miejsca na pochówek zmarłych i powstał nowy cmentarz na Piekarczykówce. W II połowie XIX wieku na cmentarzu parafialnym rodzina miejscowych dziedziców zbudowała kaplicę marmurową na planie krzyża greckiego. W ogólnej sylwetce i zwieńczeniach ma charakter neogotycki. Posiada przepiękne secesyjne kute kraty żelazne w drzwiach, balustradzie schodów oraz kapitelach kolumny portyku wejściowego. W kaplicy znajdują się grobowce z rodziny Bzowskich i Zduniów. Najstarszy grobowiec pochodzi z 1866 roku. Ze względu na wartości architektoniczne i historyczne obiekt stanowi dobro kultury i jest wpisany do rejestru zabytków.
25 IX 1899 roku otwarto linię kolejową Chabówka – Zakopane, co pozytywnie wpłynęło na rozwój gospodarczy wsi.
Gospodarczy rozwój wsi
Pierwsza połowa XX wielu była okresem znacznego ożywienia gospodarczego i kulturalnego dla Raby Wyżnej. We wsi działały młyny, tartaki, warsztaty tkackie, olejarnie. Z okresem tym wiąże się działalność ostatnich dziedziców Zduniów, Głowińskich. Zapisali się w dziejach wsi jako dobrzy i światli gospodarze, dbający o wprowadzenie postępu rolnego, wspierający oświatę. Byli właścicielami 15 % gruntów ornych . Poprzednimi właścicielami majątku byli Sierakowscy (1787), Wilkoszewscy (1885).
W 1902 został zbudowany pałac w stylu secesyjnym przez profesora UJ Konrada Kuhla dla Jana Zdunia. Następnie poprzez małżeństwo przeszedł w ręce Głowińskich, pozostając w ich rękach do 1945 roku.
Rok 1906 to początek działalności Banku Spółdzielczego w Rabie Wyżnej. 11 czerwca z inicjatywy ówczesnego proboszcza ks. Adama Oczkowskiego odbyło się zebranie założycielskie "Spółki oszczędności i pożyczek" z udziałem dr. Franciszka Stefczyka i dr. Jana Zdunia.
W 1933 roku z okazji 15 rocznicy odzyskania niepodległości przez Polskę uczniowie posadzili drzewa w okopach z czasów I wojny światowej i w ten sposób powstała Aleja Sobieskiego.W latach 1933/34 wybudowano dom parafialny dla uczczenia 1900 - lecia Śmierci Pana Jezusa. W latach 1934-1939 wyposażono go w bibliotekę, meble, radio, lampy ozdobne, zainstalowano scenę, kupiono fisharmonię, urządzenia kuchenne, skompletowano kostiumy, urządzono również czytelnię.
W latach I wojny światowej i międzywojennych wieś była uboga, gleby mało wydajne, nie uprawiane racjonalnie. Panował głód i zarazy.
Raba Wyżna w czasie II Wojny Światowej
Od wiosny 1939 roku w domu parafialnym, we dworze i na plebani stacjonował oddział Korpusu Ochrony Pogranicza.
Gdy wybuchła II wojna światowa (1 X 1939 r.) wielu mieszkańców Raby opuściło domy i udało się na Wschód. Uciekając przed Niemcami dotarli, aż do Podhajec. Wielu mieszkańców szukało schronienia w okolicznych lasach.
2 XI 1939 roku miała miejsce bitwa między Niemcami i Polakami na linii Jamne w kierunku kościoła w Rabie Wyżnej. Na skutek bitwy spłonęło 40 domów w dolnej części Raby Wyżnej i w Rokicinach. Trzeciego dnia wojny Niemcy zatrzymali wszystkich mężczyzn idących do kościoła na mszę św. niedzielną i wywieźli do Austrii.
W domu parafialnym w Rabie przez kilka miesięcy mieszkały ciągle zmieniające się władze okupacyjne, a następnie - aż do końca wojny - mieścił się skład kontygentu zbożowego, który ludność musiała oddawać okupantom. We wrześniu 1941 roku Niemcy zabrali dzwony z kościoła. W czasie okupacji istniał w Rabie Wyżnej punkt przerzutowy ludzi za granicę. Kierował nim ks. Stanisław Kądziołka, który został aresztowany przez gestapo 13 XI 1942 roku i osadzony w obozie koncentracyjnym W 1942 roku wybuchła epidemia czerwonki, co stało się przyczyną zamknięcia świątyni. W czasie wojny w pałacu Głowińskich, odbywało się tajne nauczanie.
W czasie II wojny światowej Niemcy skonfiskowali pałac Głowińskich. W 1944 roku Wanda Głowińska, jako sanitariuszka uczestniczyła w powstaniu warszawskim, a następnie została wywieziona do obozu Rawensbruck, gdzie przebywała do kwietnia 1945 roku. W 1945 roku Głowińscy wrócili do majątku w Rabie Wyżnej. We dworze stacjonował sztab jednostki radzieckiej. Majątek Głowińskich został przekazany na własność państwa. W 1985 roku pałac Głowińskich został wpisany do rejestru zabytków kultury. W 1995 roku Głowińscy wystąpili do Agencji Nieruchomości Rolnej Skarbu Państwa o pałac w Rabie Wyżnej wraz z przylegającym parkiem, który wykupili w 1999 roku.
Odbudowanie zniszczonej przez wojnę wsi
Po wojnie majątek dziedziców należał do Ministerstwa Rolnictwa. W latach 1945/46 mieszkańcy Raby naprawiali zniszczenia wojenne. W 1947 roku zakupiono nowy 300-kilogramowy dzwon do kościoła. W 1957 roku oddano do użytku budynek urzędu gminy, który w późniejszym czasie został rozbudowany. W marcu 1961 roku mieszkańcy Raby Wyżnej obchodzili otwarcie wiejskiego domu towarowego, a 1 VI 1964 roku przystąpiono do budowy szkoły, która została uroczyście oddana do użytku 12 IX 1965 roku.
Od początku 1973 roku Raba Wyżna stała się gminą w skład, której weszły następujące miejscowości: Bielanka, Sieniawa, Podsarnie, Bukowina Osiedle, Harkabuz, Spytkowice, Skawa i Rokiciny Podhalańskie. W 1985 roku pałac Głowińskich został wpisany do rejestru zabytków, a w 1997 roku Kaplica III Upadku, która została wzniesiona pod koniec XIX wieku.
XXI wiek
Z inicjatywy społeczności lokalnej, przy szczególnym wsparciu ks. biskupa Stanisława Dziwisza wybudowano Gimnazjum nr 1 w Rabie Wyżnej, które otrzymało imię Ojca Świętego Jana Pawła II. Uroczyste otwarcie gimnazjum odbyło się 7 XII 2002 r.
W 2000 r. oddano do użytku Dom Opiekuńczo - Leczniczy im. Błogosławionej Siostry Faustyny Kowalskiej, który został poświęcony przez ks. Kardynała Franciszka Macharskiego. Zakład świadczy usługi medyczne w zakresie pielęgnacyjnych i rehabilitacji osób dorosłych cierpiących na choroby reumatyczne, ortopedyczno- urazowe, układu nerwowego.
W 2000 roku na Ziębówce postawiono Krzyż Jubileuszowy - wierną kopię krzyża na Giewoncie.
19 III 2002 roku Rada Gminy jednogłośnie przyjęła herb Gminy Raba Wyżna oraz wzór flagi i pieczęci. Pierwszy egzemplarz herbu otrzymał ks. biskup Stanisław Dziwisz w czasie pielgrzymki do Rzymu w 2002 r.
27 VII 2004 roku prezydent Lech Wałęsa dokonał uroczystego otwarcia „Drogi Solidarności”.
Dzisiaj Raba Wyżna jest dużą wsią o charakterze letniskowym w, której mieszka ponad 4 tys. osób. Najważniejszy zabytek – pałac Zduniów powstał w 1902 r. w stylu secesyjnym. Posiadał zabudowania folwarczne, mieszkania dla służby, olbrzymią stodołę, tartak i młyn.
HISTORIE MIEJSCOWOŚCI W GMINIE RABA WYŻNA
BIELANKA
Data założenia Bielanki nie jest znana. Uważa się, że sięga początkami XIV wieku. Natomiast faktem jest, iż w 1618 roku została włączona do Parafii Św Stanisława BM w Rabie Wyżnej. Według miejscowych podań mieszkańcy ówczesnej Bielanki zajmowali się uprawą lnu i tkactwem. Bardzo często pola były pokryte białymi płótnami. Legenda głosi, że pewnego razu przez wieś przejeżdżała królowa Kinga. Kiedy zobaczyła płótna, nazwała osadę „Bielanką”.
Bielanka, to miejscowość leżąca we wschodniej części Beskidu Żywieckiego w terenie górzystym. Najwyższym szczytem jest Jałowcówka (711m). Wieś zaczyna się od miejsca, gdzie potok Żeleźnica wpada do rzeki Raby. Dalej na południe ciągnie się aż do Odrowąża, gdzie tuż za nim, i Pieniążkowcami, rozpościera się Kotlina Nowotarsko-Orawska z przepiękną panoramą Tatr.
Bielanka liczy 453 mieszkańców a jej powierzchnia wynosi 6,02 km2.
BUKOWINA-OSIEDLE
To jedna z najstarszych wsi orawskich, która leży nad potokiem Orawka. Pierwsza informacja o niej pochodzi z 1566 roku, gdzie została nazwana „Bukowianką”. Natomiast w 1567 roku nazwę zmieniono na Bukowina. Założona została w trakcie kolonizacji, jaką prowadzili panowie zamku orawskiego. Wieś rządzona przez sołtysów z rodu Bukowińskich była ostoją polskości i katolicyzmu. Bukowina-Osiedle leży na pograniczu wielkiego europejskiego działu wodnego, w górzystym i lesistym terenie. Obecnie wieś liczy 216 mieszkańców i jest najmniejszą miejscowością należącą do gminy Raba Wyżna. Jej powierzchnia – 4,12 km2.
HARKABUZ
To wieś położona w górnym biegu potoku Orawka. Jej nazwa pochodzi od Bartłomieja Harkabuza, który otrzymał godność sołtysa od Jerzego Thurzona, pana zamku orawskiego. Pierwsi osadnicy przybyli tu na początku XVII wieku i byli zbiegami z majątku Mikołaja Zebrzydowskiego. Byli dobrymi strzelcami i posługiwali się strzelbami odpalanymi przy pomocy lontu. Harkabuz to malowniczo położona wieś w górnym biegu potoku Orawka, pomiędzy stokami Wielkiego Działu (935 m n.p.m.) i Bukowińskiego Wierchu (940m n. p. m). Obecnie liczy 544 mieszkańców. Powierzchnia wynosi 7,46 km2.
PODSARNIE
Wieś położona nad potokiem Orawka. W dokumentach historycznych nazywana Orawką Średnią lub Orawką pod Sarną. Pierwszą wzmiankę o terenach Podsarnia znajdujemy w rejestrze podatkowym inwentaryzacyjnym dóbr rodziny Thurzon z 1567 roku. Nazwa wsi wiąże się z pierwszym sołtysem Melchiorem Sarną, który w 1585 otrzymał akt lokacyjny. Jako zasadźca i sołtys otrzymał od magnata węgierskiego Franciszka Thurzo 2 łany leśne (50ha) oraz przywilej „wolnizny”, czyli zwolnienia od podatków. W XVII wieku ludność Podsarnia była świadkiem walk religijnych na Orawie. Zdołano obronić katolickie korzenie, czego wynikiem były nadania szlachectwa dla sołtysów wsi orawskich od cesarza austriackiego. W okresie rozbiorów wieś była pod panowaniem austriackim. W 1918 roku powróciła do Polski wraz z 14 wioskami decyzją Rady Ambasadorów z 28.07.1920 roku. W czasie II wojny światowej wieś należała do państwa słowackiego. W 1945 roku powróciła do Polski. Podsarnie to jedna z najstarszych miejscowości na Górnej Orawie. Liczy 804 mieszkańców. Wieś leży w dolinie potoku Orawka, pomiędzy Wielkim Działem (935 m n.p.m.) i Łysą Górą w Beskidzie Wyspowym. W dokumentach historycznych miejscowość jest nazywana również Orawką Średnią lub Orawką pod Sarną. A jej powierzchnia wynosi 8,86 km2.
ROKICINY PODHALAŃSKIE
Wieś leży w dolinie rzeki Raby. Nazwa miejscowości pochodzi zapewne od gwarowego określenia gatunku wierzby zwanego „rokitą”. Początki osadnictwa przypadają na wiek XII i XIII. Planowaną akcję osadniczą rozpoczął zakon Cystersów. W 1584 roku właścicielem wsi stał się Spytko Jordan. W 1925 roku założono klasztor Sióstr Urszulanek, który często odwiedzał ks. Kardynał Karol Wojtyła - Ojciec Święty i kapelan Stanisław Dziwisz, kardynał i metropolita krakowski. Potwierdzają ten fakt zapisy w Kronikach Domowych i Złotej Księdze klasztoru. Rokiciny Podhalańskie położone są w karpackim pasie Beskidu Zachodniego, u północno-zachodnich podnóży Gorców, na wysokości 550 m. Wieś leży w dolinie Raby, z jej prawej strony wypływają liczne potoki łączące się w jeden wspólny zwany Rokicianką. Górne zabudowania sięgają z jednej strony pod Piątkową Górę (600 m) do drogi zakopiańskiej, a z przeciwnej strony do szosy spytkowickiej, zwanej dawniej „gościńcem cesarskim”. Liczba ludności zamieszkująca Rokiciny to: 1491, a powierzchnia to 7,85 km2.
SIENIAWA
Wieś leży u źródeł rzeki Raby. Jej nazwa pochodzi od słowa „sień”, zaciemnionego pomieszczenia prowadzącego do dalszej części domu. Po raz pierwszy została wymieniona w dokumentach w 1581 roku, które znajdują się w archiwach Kurii Krakowskiej. Sieniawa została lokowana na prawie niemieckim przez wojewodę krakowskiego Wawrzyńca Spytko Jordana. Pod koniec XVI wieku wieś miała 15 ról i 100 mieszkańców. Według prawa wieś organizowano w oparciu o władze sołtysa, który był odpowiedzialny za prawidłowy podział łanów w granicach wsi, sprawował też władze administracyjna oraz rozstrzygał spory między mieszkańcami. W zamian za to miał przywilej wyboru najlepszego gruntu. Sołtys Sieniawski był właścicielem 3 łanów. W XVII wieku grunty sołtysa nabył dziedzic Raby Wyżnej Kasper Sierakowski z Bogusławic, który wybudował dwór i zabudowania folwarczne. W latach czterdziestych XVIII wieku nowym właścicielem majątku i całej Sieniawy został Andrzej Sędzimir, który rozpoczął starania o budowę kościołka, ukończonego w 1748 roku. Parafię utworzono dopiero w 1983 roku. Sieniawa leży w wąskiej, cienistej dolinie Raby, niemal u jej źródeł. Wieś rozciąga się wzdłuż rzeki, która dzieli tę dolinę na dwie krainy geograficzne-lewa strona rzeki, przynależy do pasma Gorców, natomiast prawa do Pasma Podhalańskiego. Sieniawa liczy 1929 mieszkańców. Powierzchnia – 13,22 km2.
SKAWA
Miejscowość położona nad rzeka Skawą. Osada istniała już w XV wieku, chociaż nie była wymieniana w Liber Beneficiorum Jana Długosza. Jak wynika ze spisów poborów, Skawa należała do parafii w Mszanie. Spis poborów nazywa Skawę Niszava Parwa. Dlatego uważa się, że w 1581 roku Skawa należała do parafii Mszana Dolna i w skład jej wchodziło 15 łanów kmiecich, 10 zagród z rolą i 3 zagrody bez roli oraz łan sołtysi. Pod koniec XIX wieku Skawa liczyła 284 domostwa i 1713 mieszkańców. Obecnie wieś zamieszkuje ok. 4 tysiące mieszkańców. Skawa leży nad rzeką Skawą (prawym dopływem Wisły), między Gorcami, a pasmem Policy i miejscowościami: Spytkowice, Wysoka, Jordanów, Naprawa, Skomielna Biała, Rabka, Chabówka, Rokiciny. Przez wieś przebiega droga krajowa Kraków - Chyżne. Skawa liczy 4211 mieszkańców. Powierzchnia to 20,51 km2.
